Η καταστροφή παλαιολιθικών λατομείων κατασκευής εργαλείων στη Νέα Αρτάκη Εύβοιας

Άποψη του Βολεριού το 1986 (πάνω) και το 2019 (κάτω). Τα πελεκημένα λίθινα εργαλεία των εικόνων αρ. 8-10, διασώθηκαν από τους χώρους που κτίστηκαν, ασφαλτοστρώθηκαν ή μπαζώθηκαν (φωτ.: Γιώργος Μίχας).

Άρθρο της Εύης Σαραντέα - Μίχα η οποία προτείνει: «Σε αυτόν τον κηρυγμένο αρχαιολογικό τόπο, που αποτέλεσε πόλο έλξης για παλαιολιθικούς πληθυσμούς, υπάρχουν πιθανότητες ανεύρεσης ιχνών ακόμη παλαιότερων ειδών ανθρώπων, σε αποθέσεις εντός του εδάφους, ιχνών ίσως και από καταβολής εμφάνισης του ανθρώπινου είδους στην περιοχή της Εύβοιας. Είναι επιτακτική η ανάγκη ουσιαστικής, ασφαλούς και οριστικής διάσωσης των λιγοστών δημοτικών εκτάσεων και του φυσικού τοπίου τους –που δεν ανήκουν σε ιδιώτες– για μελλοντικές μελέτες και αξιοποίησή τους ως επισκέψιμων χώρων, όπως συμβαίνει συστηματικά στις ανεπτυγμένες χώρες, με χαρακτήρα γεωλογικό-πετρολογικό-προϊστορικό και διάσωσης φυσικού τοπίου».Τον Σεπτέμβριο του 1977, στην παραθαλάσσια περιοχή της Νέας Αρτάκης (8 χλμ. βόρεια της Χαλκίδας) παρατήρησα πλήθος λίθινων παλαιολιθικών εργαλείων σε όλη σχεδόν την επιφάνεια του εδάφους, έκτασης 2 χλμ. επί 800 μ. περίπου. Λίγους μήνες αργότερα, στους εκτεταμένους βράχους πυριτιόλιθων της Φανερωμένης και του Βολεριού –απέχουν μεταξύ τους περίπου ένα χιλιόμετρο– εντόπισα θέσεις εκμετάλλευσης του πετρώματος, για κατασκευή παλαιολιθικών πελεκημένων εργαλείων, τα οποία χρονολογούνται σε διάφορες περιόδους (σημ. 1). Οι καστανοκόκκινοι συμπαγείς βράχοι πυριτιόλιθων (silcrete) αποτελούσαν σημαντικό επίκεντρο κυνηγών και νομάδων στην ευρύτερη περιοχή για κατασκευή εργαλείων (quarry sites) από το ιδιαίτερα σκληρό, πολύτιμο για εκείνους, πέτρωμα (κν. τσακμάκια, στουρνάρια, ακόνια, πυρόλιθοι) (σημ. 2), ενώ οι παραθαλάσσιες εκτάσεις είχαν αποτελέσει θέσεις καταυλισμού. Η περιοχή των ευρημάτων της Νέας Αρτάκης αποτελείται από χαμηλούς πετρώδεις λόφους με «ήπιο ανάγλυφο» (χωρίς έντονες εξάρσεις). Για τούτο τα παλαιολιθικά ευρήματα δεν είχαν υποστεί μεγάλη μετατόπιση από την αρχική τους θέση και χιλιάδες από αυτά παρέμειναν στην επιφάνεια του εδάφους ή σε σχετικά μικρό βάθος (εικ. 3). Μετά από κάθε όργωμα, σε ορισμένα χωράφια έρχονταν στο φως νέα τεχνήματα (Σαραντέα 1986, σ. 18-39).
Τα παλαιολιθικά ίχνη στην Εύβοια θεωρούνταν μέχρι το 1977«σποραδικά και αβέβαια» (Σάμψων 1977, σ. 5). Την εποχή που εντόπισα τον πλούτο των παλαιολιθικών θέσεων, έφορος Αρχαιοτήτων στην Εύβοια ήταν η ευγενική Έβη Τουλούπα. Οι θέσεις της Νέας Αρτάκης κινδύνευαν να κτιστούν (παράνομα σε πολλές περιπτώσεις). Μου υπεδείχθη να υποβάλω αίτηση στο Υπουργείο για άδεια κατοχής των ευρημάτων, καθώς επίσης να στείλω κείμενα σε αρχαιολογικό περιοδικό. Δεν μπορούσαν οι απλές γνώσεις μου να συγκριθούν με εκείνες ειδικών επιστημόνων, αλλά στην Ελλάδα τότε δεν υπήρχε εξειδικευμένος επιστήμονας στην Παλαιολιθική εποχή. Τα κείμενά μου αρχικά, αν και ερασιτεχνικά, έδωσαν τις πρώτες πληροφορίες (Σαραντέα–Μίχα 1978, 1980, 1985) και η θέση της Νέας Αρτάκης γνωστοποιήθηκε περαιτέρω από τον H.W. Catling, Διευθυντή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών (1982, σ. 18), και τους J.F. Cherry (1981), G. Bailey (1992). Την έρευνά μου συμπεριέλαβε επίσης ο Χρ. Ντούμας, Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο ΕKΠΑ, στη διδακτέα ύλη του μαθήματος της Προϊστορικής Αρχαιολογίας (1986, σ. 31).
Η αναζήτηση ιχνών παλαιολιθικών δραστηριοτήτων σε πηγές πυριτιόλιθων της Κεντρικής Εύβοιας με οδήγησε το 1979 στην ανεύρεση μιας επιπλέον περιοχής κατασκευής εργαλείων, στη Μακρυκάπα Δήμου Μεσσαπίων, 15 χλμ. ανατολικά της Νέας Αρτάκης. Ακολούθησε ο εντοπισμός και άλλων θέσεων παλαιολιθικών εγκαταστάσεων νομάδων ή μεμονωμένων ιχνών στην Κεντρική Εύβοια (Σαραντέα-Μίχα 1985, σ. 81-85 και Σαραντέα 1986, σ. 12-14).
Ήταν μια ριψοκίνδυνη υπαίθρια έρευνα, συνήθως χωρίς συνοδό –μόνη Ελληνίδα μη αρχαιολόγος ερευνήτρια της Παλαιολιθικής– χωρίς δυνατότητα καθοδήγησης από ειδικούς, διότι τότε, όπως αναφέρθηκε, δεν υπήρχαν στην Ελλάδα. Οι σχετικές γνώσεις μου για τα παλαιολιθικά πελεκημένα εργαλεία προήλθαν από την εθελοντική σχεδίαση εργαλείων στο Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής το 1977, στο πλαίσιο ερευνών της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Επίσης, πολύτιμες αποδείχθηκαν οι γνώσεις γεωλογίας και πετρολογίας που είχα αποκτήσει κατά τη φοίτησή μου στη Φαρμακευτική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Χάρη στην εμπιστοσύνη που μου έδειξε η τότε έφορος Ε. Τουλούπα, διασώθηκαν μόνο από την επιφάνεια του εδάφους της Κεντρικής Εύβοιας, τα περισσότερα προερχόμενα από τη Νέα Αρτάκη, περίπου 4.000 παλαιολιθικά πελεκημένα λίθινα τεχνήματα, τεκμήρια ανθρώπινων δραστηριοτήτων μιας μακράς σειράς παλαιολιθικών περιόδων στην Εύβοια. Θετική υπήρξε επίσης η αντιμετώπιση από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας υπό τους εφόρους Π. Θέμελη, Χρ. Ντούμα (μετέπειτα Καθηγητές Αρχαιολογίας στο ΕΚΠΑ) και τη Βιβή Βασιλοπούλου (κατόπιν Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού).
Το 1985, η περιοχή της κοινότητας Νέας Αρτάκης κηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος «για λόγους προστασίας κυρίως προϊστορικών θέσεων», βάσει της υπ. αριθ. ΦΙΙ/9894/362/13-3-1985, υπουργικής απόφασης (ΦΕΚ 209/Β/18-4-1985). Εντούτοις, το 1995 εξαγγέλθηκε η ένταξη 2.800 στρεμμάτων της Νέας Αρτάκης στο Σχέδιο Πόλεως. Αυτοί οι εκτεταμένοι λατομικοί χώροι κατασκευής πελεκημένων εργαλείων, «επίκεντρο» προϊστορικών θέσεων της Κεντρικής Εύβοιας (Ματζάνας 2009, σ. 791) και μία από τις σημαντικότερες υπαίθριες ελλαδικές παλαιολιθικές περιοχές, η πλουσιότερη σε παλαιολιθικά ευρήματα μέχρι τώρα στην Εύβοια, αφανίστηκαν εξαιτίας της ταχύτατης επέκτασης της πόλης. Αλώθηκαν ακόμη και δημοτικοί χώροι που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν, όπως στις Κροκεές Λακωνίας, και να δημιουργηθούν πάρκα για το κοινό στη Φανερωμένη και στο Βολέρι, με θέσεις ανασκαφών, ιδιαίτερα όπου εντοπίστηκαν τεχνήματα οι τύποι των οποίων συνάδουν με εκείνους της Κάτω Παλαιολιθικής εποχής (παλαιότερα των 120.000 ετών). Σήμερα, προσφερόμενα για έρευνα και αξιοποίηση απομένουν πλέον ελάχιστα τμήματα εδάφους ως είχαν, παραμελημένα, απειλούμενα άμεσα και αυτά (εικ. 1 και 2). Οι κάτοικοι, ανενόχλητοι, παρά τις ειδοποιήσεις μας προς την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων, σπάζουν τους πυριτιόλιθους που βρίσκονται στην περιοχή και με αυτούς κτίζουν μάντρες και δάπεδα μαζί με τα παλαιολιθικά τέχνεργα.

Αριστερά, άποψη του νότιου άκρου της θέσης κατασκευής εργαλείων (θέση «Μαντρί»), 400 μ. ΒΑ της εκκλησίας Φανερωμένης, τo 1986 (πάνω) και το 2019 (κάτω). Ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος αριστερά, που οδηγεί στο βάθος, διανοίχθηκε στη θέση με τα πυκνότερα επιφανειακά τέχνεργα πυρήνων (cores και core tools),

Η κατάσταση της προϊστορικής Νέας Αρτάκης αποτελεί χαρακτηριστική εικόνα καταστροφής, που έχει λάβει σήμερα διαστάσεις επιδημίας, για λόγους «ανάπτυξης», σε αρχαιολογικές θέσεις της Ελλάδας, συχνά πριν εκείνες καν μελετηθούν. Επιπλέον, παρά το γεγονός πως στο εξωτερικό με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναδεικνύονται και αξιοποιούνται τα ίχνη και οι θέσεις των παλαιότερων ειδών ανθρώπων, στην Ελλάδα αφήνονται στην τύχη τους, με τη δικαιολογία ότι η τέχνη των λίθινων εργαλείων δεν μπορεί να συγκριθεί με εκείνη των αρχαίων αγαλμάτων – μια αρχαιολογικά αντιδεοντολογική σύγκριση ανόμοιων θεμάτων.
Το 1999 κάλεσα τον ειδικευμένο στo Πλειστόκαινο, νέο ερευνητή τότε, αρχαιολόγο-προϊστοριολόγο δρα Χ. Ματζάνα (νυν αναπληρωτή Έφορο Αρχαιοτήτων στην Ολυμπία) (σημ. 3) να μελετήσει εξ ολοκλήρου το υλικό της Συλλογής από την Κεντρική Εύβοια (σημ. 4).
Τα ίχνη εκατοντάδων προϊστορικών γενεών που έζησαν, κατασκεύασαν εργαλεία ή  κυνήγησαν στην περιοχή της Νέας Αρτάκης –ένα «παλίμψηστο» λίθινων εργαλείων στην επιφάνεια του εδάφους–  δηλώνουν τα εξής:
1) Οι συμπαγείς βράχοι πυριτιόλιθων (silcrete) σε Βολέρι και Φανερωμένη αποτελούσαν πόλο έλξης για κυνηγούς και νομάδες, σαν λατομικοί χώροι κατασκευής πελεκημένων εργαλείων από το σκληρό πέτρωμα (Σαραντέα 1986, σ. 18-38, Σαραντέα-Μίχα 1996, J. Collina Girard, αυτοψία 1991, Ματζάνας 2009, σ. 789, 791 και 2018, σ. 165, Simmons 2014, σ. 117, Skarpelis υπό έκδ.). Κείμενα σε αρχαιολογικές πινακίδες, όπως ορίστηκαν το 2017 αλλά ως τώρα δεν τοποθετήθηκαν, έχουν ως εξής: Για το Βολέρι «Εμφάνιση συμπαγούς και εκτεταμένου βράχου πυριτόλιθου καθώς και θέσεις εκμετάλλευσης του πετρώματος κατά την Παλαιολιθική εποχή», και για τη Φανερωμένη «Πυκνή συγκέντρωση εργαλείων της Μέσης και Άνω Παλαιολιθικής περιόδου. Θέση καταυλισμού και εκμετάλλευσης τοπικού πυριτόλιθου για κατασκευή εργαλείων (πριν 120.000-10.000 χρ. περίπου)» (σημ. 5). Σπανίζουν γενικά, και όχι μόνο στην Ελλάδα, οι υπαίθριοι παλαιολιθικοί λατομικοί χώροι.
2) Η περιοχή ανήκει στις σημαντικές υπαίθριες ελλαδικές παλαιολιθικές θέσεις (Κουρτέση-Φιλιππάκη 1996, σ. 7, Galanidou 2014, σ. 10). Η Νέα Αρτάκη υπήρξε επίκεντρο προϊστορικών δραστηριοτήτων στην Κεντρική Εύβοια (Ματζάνας 2009, σ. 789, 791). Ο Α. Ντάρλας σημειώνει «πολλά λίθινα εργαλεία» που χρονολογούνται «…σε διάφορες  περιόδους, από την κατώτερη παλαιολιθική ως τη χαλκολιθική…» (έγγραφο αυτοψίας 2.8.1990). Εντυπωσίαζε το πλήθος και η ποικιλία τεχνέργων διαφόρων εποχών στην επιφάνεια του εδάφους, πριν από την ένταξη της περιοχής στο Σχέδιο Πόλεως. Σύμφωνα με τον Α. Σάμψων, η Νέα Αρτάκη παρουσίαζε «τεράστια συγκέντρωση εργαλείων» (1996, σ. 53).
3) Τα επιφανειακά παλαιολιθικά ευρήματα καταλάμβαναν μεγάλη έκταση, τουλάχιστον 2.000×800 μ. περίπου, ενώ ένα άλλο μεγάλο τμήμα πρέπει ήδη να είχε καταστραφεί από τον πρώτο οικισμό της Νέας Αρτάκης. Τέχνεργα επίσης εκτείνονταν νοτίως της πόλης, έως και τον οικισμό της Μάνικας. Άλλο τμήμα πιθανώς έχει καλυφθεί από τα νερά της θάλασσας, μετά την τήξη των πάγων (Σαραντέα 1986, σ. 21, 38). Άραγε υπήρχε και άλλη εστία(-ες) πυριτιόλιθων για κατασκευή εργαλείων στον Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο, στην έκταση μεταξύ Νέας Αρτάκης-Λάρυμνας, που σήμερα είναι πλημμυρισμένη από τα θαλάσσια ύδατα; (Καθώς στην απέναντι ακτή της Λάρυμνας του Νομού Φθιώτιδος υπάρχουν λίθινα παλαιολιθικά πελεκημένα εργαλεία στις συγκεντρώσεις πυριτιόλιθων του σιδηρονικελιούχου μεταλλεύματος.)
4) Ένα μέρος τεχνημάτων που εντοπίστηκαν στους λατομικούς χώρους υποδεικνύουν δραστηριότητες από την Κάτω Παλαιολιθική εποχή (ηλικίας άνω των 120.000 ετών) (Σαραντέα 1986, Darlas 1994, σ. 307, 311). Ο J. Collina Girard σε σύντομη αυτοψία τον Σεπτέμβριο του 1995, γράφει: «…λιθοτεχνία πολύ πιθανόν μουστέρια (ή άνω αχελλαία;) πελεκημένη επί τόπου (δηλ. φυσιογνωμία λατομείου»). Κατά τον Χ. Ματζάνα: «Τα μεγαλύτερα αντικείμενα χαρακτηρίζουν κατά κανόνα την παλαιότερη φάση, δηλ. την Πρώιμη και ως επί το πλείστον την Κάτω Παλαιολιθική» (2009, σ. 789). Οι δύο πηγές της πολύτιμης πρώτης ύλης αποτελούσαν σταθερούς πόλους έλξης παλαιολιθικών κυνηγών και νομάδων για κατασκευή εργαλείων. Σαν επίκεντρο στην ευρύτερη περιοχή οι θέσεις αυτές, πιθανώς, προσήλκυαν ομάδες από τις απαρχές εμφάνισης παλαιών ειδών ανθρώπων. Διασώθηκαν άραγε τα παλαιότερα τέχνεργα μεταξύ των συλλεγέντων; Μήπως υπάρχουν στο έδαφος, σε βαθύτερα στρώματα; (σημ. 6)
5) Oι πυρήνες (cores) έχουν μεγαλύτερο μέγεθος, συγκρινόμενοι με πυρήνες άλλων θέσεων Μέσης Παλαιολιθικής στον ελλαδικό χώρο (αυτοψία Μουνδρέα-Αγραφιώτη, 175/12.3.1985). Ογκώδης πυρήνας από το Βολέρι, που βρέθηκε σε οικία μόλις πριν κτιστεί στο φράχτη της και διασώθηκε, ζυγίζει 8.485 γρ.
6) Οι πυριτιόλιθοι (silcrete) της Νέας Αρτάκης –και λιγοστών άλλων θέσεων στην Κεντρική Εύβοια– συνοδεύουν σιδηρονικελιούχα μεταλλεύματα, τα οποία σπανίζουν στην Ευρώπη (απαντούν μόνο σε λιγοστά μέρη των νότιων Βαλκανίων). Για τούτο, οι νεοαρτακηνοί πυριτιόλιθοι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή εργαλείων στη Νέα Αρτάκη διακρίνονται πετρογραφικά από πυριτιόλιθους διαφορετικής γένεσης άλλων περιοχών (Skarpelis υπό έκδ.)

Αριστερά, χειροπέλεκυς-ράσπα (handaxe), μήκους 16 εκ., με κοίλες καμπυλώσεις πλευρών, ημισφαιροειδή λαβή και τομή 10x7 εκ. Δεξιά, σουβλί (pic), μήκους 16 εκ., με τον φλοιό του πετρώματος στη μια από τις τέσσερις πλευρές. Από τη Φανερωμένη, θέση «Μαντρί» (φωτ.: Βασ. Νίκας, σχέδιο: Ε. Σαραντέα-Μίχα).

Συνοπτικά, αναφέρονται δεδομένα για συγκεκριμένες θέσεις της Φανερωμένης και του Βολεριού, καθώς και για την τύχη των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων τους:
Φανερωμένη
Στη σειρά καστανοκόκκινων πυριτιολιθικών βράχων, μήκους 250 μ. περίπου, που βρίσκεται 300 μ. ανατολικά της ασβεστολιθικής ακτής και 400 μ. Β-ΒΑ της εκκλησίας της Φανερωμένης, εντόπισα υπαίθριες θέσεις εκμετάλλευσης για κατασκευή πελεκημένων εργαλείων από το σκληρότατο πέτρωμα. Τα τέχνεργα ανάγονται σε διάφορες περιόδους της Παλαιολιθικής εποχής. Σε ακτίνα περίπου 50-70 μ. γύρω από τους βράχους και επάνω σε αυτούς υπήρχαν πλήθος πυρήνων που είχαν απομείνει μετά το πελέκημα των λίθων, θραύσματα επεξεργασίας, εργαλεία τελειοποιημένα και ημιτελή, «σφυριά» (hammer stones). Εργαλεία και πυρήνες μεγάλων διαστάσεων εντόπισα μόνο στην περιοχή των βραχωδών λατομικών θέσεων πυριτιόλιθων, από όλη τη συνοικία Φανερωμένης Νέας Αρτάκης, μεταξύ των οποίων και εργαλεία τύπων της Κάτω Παλαιολιθικής εποχής (εικ. 4-6). Στην ίδια θέση βρέθηκαν τέχνεργα που μαρτυρούν εγκατάσταση Νεάντερταλ. Στην ευρύτερη και κυρίως σε όλη την παραλιακή περιοχή της Φανερωμένης έως και τον συνοικισμό της Μάνικας, βρίσκονταν επιφανειακά χιλιάδες εργαλεία μικρών διαστάσεων που δηλώνουν εποχιακή εγκατάσταση νομάδων κατά το τέλος της Μέσης Παλαιολιθικής και την Άνω Παλαιολιθική. Ένας τόπος με πυκνή συγκέντρωση τεκμηρίων ανθρώπινης δραστηριότητας διαφόρων εποχών, από χρόνους πιθανόν παλαιότερους των 120.000 ετών, έως πριν από 10.000 χρόνια περίπου (Σαραντέα 1986, Darlas 1994, σ. 307, 311, Mατζάνας 2009, σ. 789).
Σήμερα, στο βορειότερο τμήμα της σειράς των πυριτιολιθικών βράχων της Φανερωμένης με ίχνη εργαστηρίων κατασκευής εργαλείων, είναι κτισμένο το 3ο Δημοτικό Σχολείο (η ανέγερσή του πραγματοποιήθηκε το 1985). Το υπόλοιπο κεντρικό και νότιο τμήμα των βράχων –δημοτικός χώρος, θέση «Μαντρί» (αρ. κληροτεμαχίου 1911), απροστάτευτος, χωρίς περίφραξη– έχει καταστραφεί μαζί με παλαιολιθικά τεχνήματα, σε μεγάλο βαθμό από μηχανήματα, μετά την επέκταση των ορίων των γειτονικών οικιών. Πυριτιόλιθοι της θέσης και λίθινα τέχνεργα εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ως δομικά υλικά. Στα όρια του νοτιότερου άκρου οι υπεύθυνοι επέτρεψαν τη διάνοιξη ασφαλτοστρωμένου δρόμου (εικ. 2), μετά την ένταξη της Φανερωμένης στο Σχέδιο Πόλεως (αρ. πρωτ. 2586/13-5-2004). Σήμερα, έχει απομείνει ελάχιστο πλέον τμήμα της θέσης «Μαντρί» αλώβητο, στο νότιο άκρο του, σαν τυχαίο δείγμα. Καθώς το έδαφος είναι επικλινές, ο εκσκαφέας αποκάλυψε «στρωματογραφία». Στην τομή διακρίνονται παλαιολιθικά τεχνήματα σε στρώματα βάθους 80, 60 και 40 εκατοστών. Ας σημειωθεί πως το 1989 δημότες είχαν αιτηθεί στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας να κηρυχθεί προστατευτέο το νοτιότερο τμήμα του λατομικού χώρου κατασκευής εργαλείων του χώρου «Μαντρί» (έκτασης περίπου 3,5 στρεμμάτων, δημοτικό κληροτεμάχιο 1911). Το 1990, ο Πρόεδρος της Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών, Καθηγητής Ι. Καράκωστας, με έγγραφο προς το ΥΠΠΟ αιτείται τη φύλαξη της θέσης (αρ. πρωτ. 8525). Το 1993, με απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου Νέας Αρτάκης ο Δήμαρχος Τ. Χατζηγιαννακέρης την ονομάζει «Ιστορικό Πάρκο Φανερωμένης» (εφημ. «Πανευβοϊκό Βήμα», 8.4.1993). Το 1994, ο Α. Ντάρλας σε άρθρο του σε γαλλικό περιοδικό σημείωνε τη Νέα Αρτάκη σε χάρτη μεταξύ των οκτώ κατω-παλαιολιθικών θέσεων του ελλαδικού χώρου (1994, σ. 307, 311), εικονίζοντας τμήμα χειροπελέκεως, εύρημα της υπογράφουσας, από τη συγκεκριμένη περιοχή. Τέλος, το 1995, η Προϊσταμένη της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Βιβή Βασιλοπούλου –η οποία ανέκαθεν υποστήριζε τη διάσωση των χώρων και των ευρημάτων και τη δημιουργία τοπικού Μουσείου– με έγγραφο (αρ. πρωτ. 40/9-1-1995), απευθυνόμενη στον Δήμαρχο Ν. Αρτάκης, εφιστούσε την προσοχή στην προστασία του.
Το μικρό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου που έχει απομείνει, χρήζει άμεσης και ουσιαστικής διαφύλαξης για μελλοντικές έρευνες αλλά και αξιοποίηση για το κοινό. Τα σπάνια εργαλεία που βρέθηκαν στην επιφάνεια, υποδηλώνουν την ύπαρξη αξιόλογων ευρημάτων και εντός του εδάφους.

Βολέρι
Ετυμολογικά, το τοπωνύμιο «Βολέρι» προέρχεται ενδεχομένως από τη λέξη «βόλος», δηλ. πέτρα (σημ. 7). Η βραχώδης χερσόνησος Βολέρι βρίσκεται στα βόρεια της τοποθεσίας «Ζέφυρος» και νοτιοδυτικά του Υγροβιότοπου Ψαχνών-Αρτάκης. Γύρω από τη διπλή πυριτιολιθική κορυφή της, ονομαζόμενη «Δυο Βουνά» (ύψους 61 μ.), και από τη θέση που κτίστηκε το παραλιακό κέντρο «Ζέφυρος» ως τον Υγροβιότοπο Ψαχνών και την οδό Χαλκίδας-Αιδηψού, εντυπωσίαζε το πλήθος εργαλείων στην επιφάνεια του εδάφους. Άφθονα τα παλαιολιθικά κατάλοιπα διαφόρων εποχών, προερχόμενα από επεξεργασία των τοπικών καστανοκόκκινων πυριτιόλιθων, αλλά και διαμονή κυνηγών και νομάδων. Πρόκειται για θέση «…με αποθέματα σε μορφή συμπαγών ή κατακερματισμένων βράχων πρώτης ύλης πυριτόλιθου όπου γινόταν απλή απόσπαση» (Ματζάνας 2018, σ. 165). Τη μεγαλύτερη πυκνότητα τέχνεργων παρουσίαζε η επιφάνεια του εδάφους λίγες δεκάδες έως 200 μέτρα Β-ΒΑ από το κέντρο «Ζέφυρος».
Ένα άλλο πυριτιολιθικό υλικό, οι μαύροι κόνδυλοι (chert) εγκλωβισμένοι στους παραλιακούς ασβεστόλιθους, βορείως της θέσης «Ζέφυρος», χρησιμοποιήθηκαν επίσης, περιορισμένα, για την κατασκευή εργαλείων μικρών διαστάσεων (Σαραντέα 1986, σ. 36-37, Skarpelis υπό έκδ.).
Τα ευρήματα στο Βολέρι ανάγονται σε διάφορες περιόδους. Σύμφωνα με τον Χ. Ματζάνα: «Τα μεγαλύτερα αντικείμενα χαρακτηρίζουν κατά κανόνα την παλαιότερη φάση, δηλ. την Πρώιμη και ως επί το πλείστον την Κάτω Παλαιολιθική. Πρόκειται συχνά για εργαλεία ακέραια και με πολλές κατευθύνσεις προγενέστερων αποσπάσεων». Τα χαρακτηριστικά αυτά συνάδουν, εν γένει, «με το πρότυπο των πυρηνόμορφων εργαλείων της Κάτω Παλαιολιθικής» (περίοδος παλαιότερη των 118.000 χρ.) (εικ. 8-10). Σύνολα τέχνεργων επίσης κατατάχθηκαν στην Πρώιμη Μέση Παλαιολιθική (118.000-75.000 χρ. πριν), την Ύστερη Μέση Παλαιολιθική (75.000-50.000 χρ. πριν) και την Πρώιμη Άνω Παλαιολιθική (50-40/35.000 χρ. πριν) (Ματζάνας 2009, σ. 789).
Το πλουσιότερο σε παλαιολιθικά ευρήματα νότιο τμήμα του Βολεριού χάθηκε κάτω από πολυτελείς κατοικίες. Οι κορυφές του, τα «Δυο Βουνά», από συμπαγή πυριτιόλιθο, ισοπεδώθηκαν και κτίστηκαν εκεί επαύλεις. Επιμέρους πυριτιολιθικοί βράχοι έγιναν δομικά υλικά. Οικόπεδο με στρωματογραφία που είχε χαρακτηριστεί ως αρχαιολογικός χώρος, στα Β-ΒΔ του «Ζέφυρου», σαρώθηκε: μπουλντόζες ισοπέδωσαν και την τομή και τον περιβάλλοντα χώρο, με πλήθος πελεκημένων εργαλείων στην επιφάνειά του (βλ. εικ. 1).
Το 2005, ο Πρόεδρος της Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών Χ. Φαράντος κατήγγειλε ότι η Δημαρχία προτίθεται να διανοίξει επιπλέον δρόμο στο παραλιακό δημοτικό τμήμα του Βολεριού (αρ. πρωτ. 7150/12-1-2005). Αποστέλλεται έγγραφο στον τότε Δήμαρχο Αθ. Πρατσόλη, απαγόρευσης διάνοιξης, βάσει διατάξεων του Ν. 3028/2002 «για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής κληρονομιάς» από την τοπική Εφορεία. Μετά από 2 έτη, σε αίτηση του ίδιου Δημάρχου για διάνοιξη δρόμου στο Βολέρι, η Υπηρεσία απαντά και πάλι ότι «είναι αντίθετη στη διάνοιξη δασικού δρόμου» (αρ. πρωτ. 6280/4-4-07). Όμως, αφύλακτες, χωρίς στοιχειώδη οριοθέτηση, άκρες του χώρου αυτού –με τη μεγαλύτερη πυκνότητα παλαιολιθικών εργαλείων στην περιοχή–  έχουν σήμερα καλυφθεί βίαια από μπάζα ή έχουν διασχισθεί από δρόμο με άσφαλτο, αλλά και κτίσιμο εκκλησίας. Η υπογράφουσα είδε εργαλεία στην προβλήτα της Νέας Αρτάκης που επεκτεινόταν τότε με μεταφορές χωμάτων από τις παλαιολιθικές θέσεις. Το Βολέρι είναι η θέση για την οποία ο Α. Σάμψων έγραφε ότι «παρουσιάζει τεράστια συγκέντρωση εργαλείων» (1996, σ. 53).
Εφόσον στη βιβλιογραφία αναφέρεται ο αρχαιολογικός χώρος Βολέρι ως σημαντική παλαιολιθική θέση της Εύβοιας, τουλάχιστον ένα δείγμα δημοτικού χώρου με πυριτιόλιθους, σύμφωνα με την επιστημονική δεοντολογία, είναι επιβεβλημένο να παραμείνει ασφαλές και επισκέψιμο για το κοινό (τους μαθητές, τους τουρίστες, τους μελλοντικούς επιστήμονες), με χαρακτήρα γεωλογικό-πετρολογικό-προϊστορικό.
Εργαλεία πυρήνων (coretools)

Επάνω, ογκώδης λυρόσχημος κοπέας (cleaver) μήκους 16,5 εκ., βάρους 1.980 γρ., με κυματοειδή ακμή και τον φλοιό του πετρώματος στη μια όψη. Οι διαστάσεις της τετράπλευρης τομής είναι 11x11 εκ. Κάτω, ογκώδης κοπέας (cleaver) μήκους 16 εκ., με τον φλοιό του πετρώματος στη βάση. Οι τομές του σε σχήμα πλάγιου παραλληλόγραμμου και πεντάγωνου. Από τη Φανερωμένη, θέση «Μαντρί» (σχέδια: Ε. Σαραντέα-Μίχα).

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται ορισμένα από τα πυρηνόμορφα πελεκημένα εργαλεία (core tools) που βρέθηκαν στους δύο κεντρικούς λατομικούς χώρους κατασκευής εργαλείων της Νέας Αρτάκης, στην επιφάνεια του εδάφους. Ο τύπος και η τεχνική κατασκευής τους συνάδουν με τα πρότυπα περιόδου άνω των 120.000 ετών (Κάτω Παλαιολιθική εποχή). Συνελέγησαν με αγωνία από θέσεις που αργότερα καταστράφηκαν.
Σχεδιάζοντας τα λίθινα τεχνήματα, ως εικαστικός, ένιωσα σεβασμό για κάποιους από τους προϊστορικούς δημιουργούς τους, που συχνά, αν και χρησιμοποιούσαν υλικά χονδρόκοκκα έως και «ατίθασα», με εντυπωσιακή ευχέρεια, γνώριζαν να μορφοποιούν τεχνήματα με λιγοστά αλλά ακριβή κτυπήματα, πετυχαίνοντας τις απαιτούμενες συμμετρίες, τις διαστάσεις και τα σχήματα – πάντα κατά παράδοση. Όπως ο λυρόσχημος κοπέας (cleaver) από τη Φανερωμένη και ο χειροπέλεκυς (;) από το Βολέρι (εικ. 7 και 8), εργαλεία ογκώδη, κατασκευασμένα από διαφορετικούς τοπικούς πυριτιόλιθους, τα οποία συγκρινόμενα μεταξύ τους παρουσιάζουν τις εξής ομοιότητες: Είναι δημιουργήματα με λίγα κτυπήματα απόσπασης μεγάλων φολίδων, έχουν αμφότερα ύψος 16,5 εκ., παρόμοιους όγκους και πλάγιες όψεις, κυματοειδή ακμή, μεγάλη έκταση του φλοιού του πετρώματος στη μια όψη τους. Το πλάτος και το πάχος των εργαλείων είναι περίπου ίδια: Ο χειροπέλεκυς έχει τετράγωνη τομή. Δύο τομές του κοπέα είναι ένα μη κανονικό τετράπλευρο και ένα πλάγιο παραλληλόγραμμο.
Αρκετά από τα εικονιζόμενα εργαλεία έχουν μήκος 16 εκ. Το τροπιδωτό μετωπικό ξέστρο και ο λυρόσχημος κοπέας (εικ. 6 και 7), που βρέθηκαν στην ίδια θέση, ζυγίζουν το καθένα 1.980 γρ., στοιχείο μη τυχαίο ενδεχομένως. Το τροπιδωτό εργαλείο είναι σχηματοποιημένο στην κυρτή επιφάνειά του από χέρι τεχνίτη που, κατά την άποψή μου, είχε τις απαιτούμενες εκείνες δυνατότητες να δημιουργήσει γλυπτά, εάν υποθετικά υπήρχε ανάγκη, έως ακόμη και σχηματικές μορφές κεφαλών.
Επίλογος
Ο πλουσιότερος σε παλαιολιθικά ευρήματα αρχαιολογικός χώρος της Εύβοιας, η παλαιολιθική Νέα Αρτάκη, χάθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του σχεδόν μόλις ανακαλύφθηκε. Θα αποτελέσει στίγμα η συνεχιζόμενη αδιαφορία για την τύχη των θέσεων που απέμειναν.
Σε έντυπο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ευβοίας, του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, με τίτλο «Η πόλη της Χαλκίδας, Χαλκίς – Εύριπος – Negroponte – Egriboz» (εκδ. Καπόν, 2015), αναφέρεται ότι στη Νέα Αρτάκη ανακαλύφθηκαν εργαλεία που χρονολογούνται από το 110000 έως το 8000 π.Χ. Σε αυτόν τον κηρυγμένο αρχαιολογικό τόπο, που αποτέλεσε πόλο έλξης για παλαιολιθικούς πληθυσμούς, υπάρχουν πιθανότητες ανεύρεσης ιχνών ακόμη παλαιότερων ειδών ανθρώπων, σε αποθέσεις εντός του εδάφους, ιχνών ίσως και από καταβολής εμφάνισης του ανθρώπινου είδους στην περιοχή της Εύβοιας. Είναι επιτακτική η ανάγκη ουσιαστικής, ασφαλούς και οριστικής διάσωσης των λιγοστών δημοτικών εκτάσεων και του φυσικού τοπίου τους –που δεν ανήκουν σε ιδιώτες– για μελλοντικές μελέτες και αξιοποίησή τους ως επισκέψιμων χώρων, όπως συμβαίνει συστηματικά στις ανεπτυγμένες χώρες, με χαρακτήρα γεωλογικό-πετρολογικό-προϊστορικό και διάσωσης φυσικού τοπίου: Κατά τη σχετική νομολογία των διατάξεων του Ν. 1650/1986 για την προστασία του περιβάλλοντος και του συναφούς Ν. 3010/2002, προβλέπεται η προστασία και διατήρηση της φύσης και του τοπίου και ιδιαίτερα περιοχών με αισθητική ή γεωμορφολογική αξία (Άρθ. 1.2δ).
Εύη Σαραντέα-Μίχα
Ζωγράφος, Φαρμακοποιός
 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ο όρος «πυριτιόλιθος» -και όχι πυριτόλιθος- υιοθετείται στο παρόν άρθρο, σύμφωνα με την υπόδειξη του Ομότιμου Καθηγητή Γεωλογίας του ΕΚΠΑ Ν. Σκαρπέλη, καθώς το κύριο συστατικό του πετρώματος αυτού είναι το διοξείδιο πυριτίου (SiO2).
2. Οι πυριτιόλιθοι (τσακμάκια) ήταν πολύτιμο υλικό για την κατασκευή λίθινων εργαλείων: Πριν από την επινόηση της μεταλλουργίας, οι άνθρωποι επέλεγαν σκληρά υλικά που έβρισκαν στη φύση, για να κατασκευάζουν εργαλεία. Οι πυριτιόλιθοι (ή τσακμακόπετρες, ακόνια, στουρνάρια) ήταν το «ατσάλι της Προϊστορίας». Χαράσσουν το γυαλί, το μάρμαρο ακόμη και το ατσάλι, λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε διοξείδιο πυριτίου (SiO2, 70-100%), που προσδίδει στους πυριτιολίθους μεγάλη σκληρότητα και αντοχή στη χρήση. Καθώς επιπλέον είναι πρακτικά απρόσβλητοι από οξέα και βάσεις, η αντοχή τους στη χημική διάβρωση συμβάλλει ώστε τα πυριτιολιθικά εργαλεία να παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτα στην επιφάνεια του εδάφους, μετά παρέλευση δεκάδων και εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, όπως στην περίπτωση των υπαίθριων θέσεων της Νέας Αρτάκης. Κατά την κρούση πυριτιολίθων, παράγεται σπινθήρας. O πυριτιόλιθος όταν κτυπηθεί κατάλληλα, συνήθως με τη χρήση ενός πέτρινου σφυριού, δίνει κοφτερά και ανθεκτικά θραύσματα (κογχώδεις φολίδες). Δουλεμένα αυτά από προϊστορικούς τεχνίτες, γίνονταν εργαλεία για το κυνήγι, τη δημιουργία ρουχισμού, προετοιμασία φαγητού, κατεργασία ξύλων κ.λπ.
3. Λεπτομερής εξέταση των χώρων και χωριστά κάθε τεχνήματος της Συλλογής μου από την Κ. Εύβοια, καθώς και στατιστική επεξεργασία όλου του προϊστορικού υλικού πραγματοποιήθηκαν μόνο από τον δρα Χ. Ματζάνα, το 1999. Τα συμπεράσματα της μελέτης του ανακοινώθηκαν σε Συνέδριο της Χαλκίδας και σε σύντομες δημοσιεύσεις ή αναφορές (2003, 2004, 2009, 2018), ενώ η πλήρης μελέτη είναι υπό δημοσίευση. Οποιεσδήποτε εξετάσεις άλλων ειδικών περιορίστηκαν σε ελάχιστο τμήμα των ευρημάτων και ελάχιστα στους χώρους.
4. Βεβαίως, όφειλα να συλλέγω προς περαιτέρω προσεκτική μελέτη –όπως τόνιζαν ξένοι και Έλληνες προϊστοριολόγοι– εκτός των τελειοποιημένων λίθινων εργαλείων, και τα αμφίβολα λίθινα αντικείμενα από τους εργαστηριακούς χώρους, στους οποίους θραύσματα επεξεργασίας, ημιτελή και αποτυχημένα εργαλεία βρίσκονταν αναμεμειγμένα με τα φυσικά θραύσματα (από παγετό, φωτιά, πίεση κ.λπ.). «Οι ειδικοί θα το ξεκαθαρίσουν» σκεπτόμουν. «Αρκεί να μη χαθεί ούτε μία πέτρα με ίχνη ανθρώπινης προσπάθειας». Με ενδιέφεραν ακόμη και οι αποτυχημένες απόπειρες και τα δοκιμαστικά κτυπήματα – πώς δηλαδή αντιμετώπιζαν εκείνοι οι τεχνίτες το συγκεκριμένο υλικό, ποιες οι απαιτήσεις τους. Μεταξύ των αμφίβολων κομματιών, αποδείχθηκε πως είχαν διασωθεί σημαντικά ευρήματα. Οι λίθοι, των οποίων το σχήμα εκτίμησε ο δρ Χ. Ματζάνας το 1999 ότι προέρχεται από φυσικά αίτια, επεστράφησαν στις θέσεις τους. Όμως, κατά τα έτη 1990-1991, υπεύθυνοι –με σύντομες αυτοψίες που αργότερα αποδείχθηκαν πενιχρές, αποφεύγοντας την υπαίθρια σχολαστική έρευνα και αγνοώντας πλήθος αιτημάτων του Τύπου, φορέων, ακόμη και μαθητών για διάσωση χώρων και ευρημάτων– έστρεφαν το ζήτημα όχι στην ουσιαστική προστασία δημοτικών χώρων, αλλά στο ότι μια φαρμακοποιός εκλάμβανε ως εργαλεία… «όποια πέτρα» έβρισκε, υποβαθμίζοντας έτσι τη σημασία μιας περιοχής, που είχε κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος το 1985. (Εντούτοις τη θέση της Νέας Αρτάκης είχε ανακαλύψει εκείνη η φαρμακοποιός –η υπογράφουσα– όπως και αρκετές άλλες παλαιολιθικές στην Κεντρική Εύβοια).
5. Η Κοινότητα Νέας Αρτάκης (υπάγεται στο Δήμο Χαλκιδέων) είχε ζητήσει την τοποθέτηση αρχαιολογικών πινακίδων στους χώρους κατασκευής των παλαιολιθικών εργαλείων, αλλά η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας απάντησε ότι θα πρέπει να αναλάβει την εργασία αυτή εξ ολοκλήρου ο Δήμος (αρ. πρωτ. 32415/27-7-17). Στη συνέχεια, οι Τεχνικές Υπηρεσίες του Δήμου δήλωσαν πως δεν ήταν εκείνες αρμόδιες και οι πινακίδες δεν έχουν στηθεί ως τώρα που γράφεται το κείμενο.
6. Στην περιοχή του Καυκάσου υπολογίζεται πως έζησαν άνθρωποι πριν από 1.700.000 χρόνια περίπου. Ενδεχομένως στο μέλλον, θα αποδειχθεί ότι έζησαν και στην ελλαδική περιοχή είδη homo παλαιότερα των ήδη γνωστών μέχρι τώρα – με ευρήματα προερχόμενα είτε από ανοικτούς χώρους, είτε από σπήλαια κ.λπ.
7. Καθηγήτρια Ν. Γαλανίδου, σε προσωπική επικοινωνία μας.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ανδρέικος 2003: Ανδρέικος Α., Η Παλαιολιθική Αιγαιίδα, Αθήνα 2003.

• Bailey 1992: Bailey G., «The palaeolithic of Klithi in its wider context», The Annual of the British School at Athens 87 (1992), σ. 1-28.

• Bordes 1979: Bordes F., Τypologie du Palaeolithic Ancient et Moyen, C.N.R.S., Paris 1979.

• Brezillon 1977: Brezillon Μ., La Denomination des Objects, C.N.R.S., Paris 1977.

• Carter / Contreras κ.ά. 2019: Carter Τ. / Contreras D.A. / Holcomb J. / Mihailović D.D. / Karkanas P. / Guérin G. / Taffin N. / Athanasoulis D. / Lahaye C., «Earliest occupation of the Central Aegean (Naxos), Greece: Implications for hominin and Homo sapiens’ behavior and dispersals», Science Advances 5/10 (2019).

• Catling 1982: Catling H.W., «Archaeology in Greece, 1981-1982», στο Archaeological reports 28 (1982), σ. 3-32.

• Cherry J.F., «Pattern and Process in the Earliest Colonization of the Mediterranean Islands», Proceedings of the Prehistoric Society 47 (1981), σ. 41-68.

• Darlas 1994: Darlas A., «Le Paleolithique inferieur et Moyen de Grece», L’ Anthropologie 98 (1994), σ. 305-328.

• Galanidou 2014: Galanidou N., «Advances in the Palaeolithic and Mesolithic archaeology of Greece for the new millennium», Pharos 20 (2014), σ. 1-40.

• Kουρτέση-Φιλιππάκη 1996: Kουρτέση-Φιλιππάκη Γ., «Η διερεύνηση της Παλαιολιθικής εποχής στην Ελλάδα», Αρχαιολογία και Τέχνες 59 (1996), σ. 6-21.

• Ματζάνας 2004: Ματζάνας Χ., «Οι χειροπελέκεις: Η ένταξή τους στη γνωστική εξέλιξη του ανθρώπου, η μορφοτεχνολογία τους, τα ελληνικά δεδομένα», Αρχαιολογία και Τέχνες 91 (2004), σ. 122-129.

• Ματζάνας 2009: Ματζάνας Χ., «Αποτελέσματα από την εφαρμογή της στατιστικής παραγοντικής ανάλυσης σε λιθοτεχνίες της Εύβοιας», Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Βόλος, 13-15.3.2009, Τ. 2, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (2009), σ. 782-796.

• Ματζάνας 2018: Ματζάνας Χ., Περιγραφικό Λεξικό Προϊστορικών Λιθοτεχνιών. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018.

• Ντούμας 1986-1987: Ντούμας Χρ., «Εισαγωγή στην Προϊστορική Αρχαιολογία» του μαθήματος της Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Ιστορικού-Αρχαιολογικού Τμήματος του ΕΚΠΑ, 1986-1987.

• Runnels 2014: Runnels C., «Early Palaeolithic on the Greek Islands?», Journal of Mediterranean Archaeology, 27/2 (2014), σ. 211-230.

• Σάμψων 1977: Σάμψων Α., «Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό της Βάρκας Ψαχνών Ευβοίας», Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών, ΚΑ (1977), σ. 5-60.

• Σάμψων 1996: Σάμψων Α., «Παλαιολιθικές θέσεις στην Εύβοια και στις Βόρειες Σποράδες», Αρχαιολογία και Τέχνες 60 (1996), σ. 51-56.

• Σαραντέα Μίχα 1978: Εύη Σαραντέα-Μίχα, «Στοιχεία λιθοτεχνίας της παλαιολιθικής εποχής στο νησί της Εύβοιας», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 11/2 (1978), σ. 209-213.

• Σαραντέα Μίχα 1980: Εύη Σαραντέα-Μίχα, «Εργαλεία από τα παλαιολιθικά λατομεία-εργαστήρια της Νέας Αρτάκης», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 13/1 (1980), σ. 105-108.

• Σαραντέα-Μίχα 1985: Σαραντέα-Μίχα Ε., «Εργαστήρια κατασκευής παλαιολιθικών εργαλείων στην περιοχή σπηλαίου Εφτακονακών Μακρυκάπας στην Εύβοια», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 18/1-2 (1985), σ. 81-85.

• Σαραντέα 1986: Σαραντέα E., Προϊστορικά ευρήματα στην Νέα Αρτάκη Εύβοιας, εκδ. Αρσενίδης, Αθήνα 1986.

• Σαραντέα-Μίχα 1996: Σαραντέα-Μίχα E., «Παλαιολιθικά Λατομεία-Εργαστήρια κατασκευής εργαλείων. Φανερωμένη και Βολέρι Νέας Αρτάκης Ευβοίας», Αρχαιολογία και Τέχνες 60 (1996), σ. 43-47.

• Sarantea-Micha 1980: Sarantea-Micha E., «Researching the palaeolithic on Euboea Island», Anthropos 7 (1980), σ. 279-284.

• Simmons 2014: Simmons Α.H., Stone Age Sailors: Paleolithic Seafaring in the Mediterranean, Kindle editions, 2014.

• Skarpelis κ.ά. 2017: Skarpelis N. / Carter T. / Contreras D. / Mihailovic D., «Characterization of the siliceous rocks at Stelida, an early prehistoric lithic quarry (Northwest Naxos, Greece), by petrography and geochemistry», Journal of Archaeological Science Reports, 12 (2017), σ. 819-833.

• Skarpelis υπό έκδ.: Skarpelis N., « Silcrete and chert as source rocks of early prehistoric artifacts: The case of Central Evia (Greece)», Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 21/ 1 (2021), υπό έκδοση.

 

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αρχαιολογία.